دیوان (شعر)
«دیوان» در ادب فارسی و عربی به اشعار گردآوری‌شده شاعری خاص اطلاق می‌شود که آثاری بلند مانند مثنوی، کمتر در آن آمده باشد. لغویون دوره عباسیان (که بیشتر ایرانی‌الاصل بودند) آثار پیش از اسلام شاعران عرب را که تا آن زمان سینه به سینه به آنها رسیده بود، در مجموعه‌هایی به نام "دیوان" گرد آوردند.
ظاهراً علت این نام‌گذاری همسانی این شیوه گردآوری اشعار با شیوه گردآوری و نگهداری اسناد مالی در بایگانی‌ها بوده است. از آن پس، شاعران عرب نیز در زمان عباسیان اشعار خود را در دیوان گرد آوردند. در مواردی اشعار بعضی از این شاعران که در دوران حیاتشان به صورت دیوان گردآوری نشده بود، پس از مرگ آنان همراه با آثار شاعران دیگر در دیوانی واحد گرد آمد که متنبّی از آن جمله است.
بسیاری از دیوان‌های فارسی، متعلّق به دوران پیش از مغول فقط از نسخه‌هایی که در دو یا حداکثر سه سده گذشته کتابت شده به‌دست آمده است. به نظر می‌رسد که این نسخه‌ها مدیون همت ادیبان دوره صفویان بوده باشد؛ مانند تقی کاشی که دیوان شاعرانی چون فرخی، لامعی، منوچهری و عنصری را گرد آورد. به سبب نبودن نسخه‌های قدیمی نمی‌توان نظر قطعی داد که نسخه‌های دوره صفویان بر پایه نسخه‌های گمشده پیشین پدید آمده یا جسته و گریخته از آثار نقل شده در گزیده‌های ادبی گردآوری شده است.
بیشتر دیوان‌های منتشر شده دیگر را مصححان و ویراستاران در آغاز سده بیستم میلادی گردآوری کرده‌اند. از سوی دیگر برخی دیوان‌ها نیز مانند دیوان ازرقی یا سنایی، جزو نسخه‌های بازمانده از سده ۱۳ قمری هستند. به هر روی، دیوان‌های فارسی از پیشینه‌ای دیرین برخوردارند که به سده‌های نخستین پس از اسلام بازمی‌گردد.
ناصرخسرو در ۴۸۸ قمری می‌نویسد که قطران شاعر "دیوان منجیک و دیوان دقیقی را [که اکنون در دست نیست] به نزد من آورد؛ و همین شاعر (ناصرخسرو) در اشعارش از دو دیوان خود سخن می‌گوید که به فارسی و عربی بوده است.
نظامی گنجوی اشاره‌ای دارد که دیوانش را پیش از ۵۸۴ ق. (آغاز دوران کارش به عنوان یک شاعر) گردآورده و هم‌روزگارش، فریدالدین عطار، نیز دیوانش را بنا به دیباچه‌هایی که بر دو اثر دیگرش (مختارنامه و خسرونامه) نوشته، خود گرد آورده است. از سوی دیگر دیوان ظهیرالدین فاریابی پس از مرگش توسط شاعری به نام شمس‌الدین سُجاسی گردآوری شده که دیباچه‌ای به نثر نیز بر آن نگاشته است.
پس از دوران مغول، انتشار دیوان شعر بدست خود شاعر رواج یافت. امیرخسرو دهلوی اشعارش را در مراحل گوناگون زندگی‌اش، در پنج دیوان مختلف گردآورد و به هر کدام دیباچه‌ای به نثر نگاشت. جامی نیز به پیروی از وی اشعارش را در سه دیوان گردآورد. برعکس اشعار کوتاه سعدی در دیوان گرد نیامد بلکه همراه با اشعار بلند و دیگر آثار منثورش توسط علی بن احمد بن ابوبکر بن بیستون در مجموعه‌ای که به کلیات سعدی شهرت دارد، گردآوری شد.
در بیشتر نسخه‌ها و چاپ‌های جدید، اشعار دیوان‌ها بر اساس گونه ادبی دسته‌بندی می‌شوند؛ نخست قصیده، سپس اشعار قطعه‌ای دیگر، غزل، قطعه و در آخر رباعی می‌آید و در هر بخش، اشعار بنا بر آخرین حرفشان الفبایی می‌شوند. اما در نسخه‌های پیشین، ترتیب الفبایی در هر گونه ادبی و حتی در دسته‌بندی گونه‌های ادبی رعایت نمی‌شد؛ بلکه اساس دسته‌بندی موضوع یا محمل اشعار بود. در برخی دیوان‌های عربی، هم ترتیب الفبایی و هم غیرالفبایی دیده می‌شود؛ بنابراین به نظر می‌رسد که این هر دو شیوه تنظیم در دیوان‌های فارسی از آغاز رواج داشته است.
منابع
- دایرة المعارف کتابداری و اطلاع‌رسانی (نسخه آزمایشی)، مدخل دیوان از فرانسوادوبلوا (Francois de Bloisv)، ترجمه علیرضا پلاسید.